Dowody w sprawie rozwodowej

Postępowanie dowodowe w sprawach rozwodowych ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, kwestii dotyczących dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa - także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną. Wskazane okoliczności, które są przedmiotem postępowania dowodowego, pozostają w związku z przesłankami orzeczenia przez sąd rozwodu.

W postępowaniu cywilnym zasadą jest, że to strony – w tym przypadku małżonkowie, mają obowiązek wskazania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. W drodze wyjątku sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę.

W sprawach rozwodowych niedopuszczalne jest oparcie przez sąd rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych. Oznacza to, że nie ma możliwości całkowitego zrezygnowania z postępowania dowodowego. Jednak dozwolone jest ograniczenie postępowania dowodowego do przesłuchania małżonków.

Przesłuchanie stron

W sprawach rozwodowych sąd ma obowiązek przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron, nawet jeżeli nie został w tym przedmiocie złożony wniosek dowodowy przez żadną ze stron. Przesłuchanie małżonków nie stanowi elementu pomocniczego w postępowaniu dowodowym, ale dowód, który zmierza do wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności faktycznych sprawy i ustalenia rzeczywistego stanu rzeczy. Jest to wyjątkowa sytuacja w postępowaniu cywilnym, uzasadniona specyfiką postępowania w sprawie o rozwód, bowiem to małżonkowie są najlepszym źródłem informacji o problemach pożycia małżeńskiego.

Dlatego też w przypadku małżonków, którzy złożyli zgodny wniosek o zaniechaniu orzekania o winie w rozkładu pożycia oraz nie mają wspólnych małoletnich dzieci i brak jest okoliczności spornych w sprawie, możliwe jest ograniczenie postępowania dowodowego do przesłuchania stron. 

Jeżeli po przeprowadzeniu dowodu z przesłuchania stron okaże się, że nie wszystkie istotne dla sprawy okoliczności faktyczne zostały należycie wyjaśnione, konieczne będzie przeprowadzenie przez sąd rozwodowy innych dowodów, zarówno tych zawnioskowanych przez strony, jak i dopuszczonych przez sąd z urzędu.

W sytuacji, gdy z przyczyn faktycznych lub prawnych niemożliwe jest przesłuchanie obu stron, sąd rozwodowy nie powinien rezygnować całkowicie z tego dowodu. Powinien w takiej sytuacji przesłuchać tylko jednego z małżonków (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 1999 r., I CKN 1063/97).

Świadkowie 

W sprawach rozwodowych często się zdarza, że małżonkowie na poparcie swoich twierdzeń, wnioskują o przeprowadzenie przez sąd dowodu z przesłuchania w charakterze świadków wskazanych przez nich osób. Jednak należy mieć na uwadze, że nie każdy może być świadkiem. 

Przede wszystkim w postępowaniu o rozwód w charakterze świadka nie mogą zeznawać małoletni, którzy nie ukończyli 13 lat oraz zstępni (czyli dzieci, wnuki, prawnuki itd. zarówno wspólne, jak i tylko jednej ze stron) stron, którzy nie ukończyli 17 lat. Zakaz ten jest bezwzględny, co oznacza, że nie może być on uchylony wolą osoby, której dotyczy, sądu, ani samych stron. Konieczne jest odróżnienie przesłuchania od informacyjnego wysłuchania, które nie stanowi dowodu i nie jest objęte wskazanym wyżej zakazem.

Ponadto w sprawach o rozwód dopuszczalne jest skorzystanie przez świadka z prawa do odmowy zeznań. Prawo to przysługuje małżonkom stron, ich wstępnym (rodzicom, dziadkom itd.), zstępnym (dzieciom, wnukom itd.) i rodzeństwu (również przyrodniemu) oraz powinowatym w tej samej linii lub stopniu (np. ojczymowi, macosze, rodzicom małżonka, małżonkom dzieci), jak również osobom pozostającym ze stronami w stosunku przysposobienia. Co istotne, prawo do odmowy złożenia zeznań przysługuje również po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia.

Niezależnie od prawa do odmowy zeznań, świadkowi przysługuje również prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich (małżonka, wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, osób pozostających w stosunku przysposobienia), na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Ponadto duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.

Jednocześnie należy mieć na uwadze, że świadek ma obowiązek stawić się na wezwanie sądu również wtedy, gdy nie ma wiadomości co do okoliczności sprawy, albo zamierza skorzystać z prawa do odmowy zeznań.

Dokumenty

Dokumenty można podzielić na urzędowe oraz prywatne. Jest to istotne przede wszystkim z uwagi na fakt, że dokument urzędowy jest objęty domniemaniem prawdziwości (autentyczności) oraz domniemaniem zgodności z prawdą tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone. W związku z tym, dokument urzędowy uznawany jest za najbardziej wiarygodny środek dowodowy w postępowaniu cywilnym.

Dokument urzędowy to dokument sporządzony w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działania. Jako przykłady można wskazać: odpisy aktów stanu cywilnego, akty i inne dokumenty notarialne, księgi rachunkowe banków, wyciągi z tych ksiąg podpisane przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzone pieczęcią banku, potwierdzenie nadania listu poleconego wydane przez placówkę operatora publicznego w rozumieniu prawa pocztowego oraz pocztowy dowód doręczenia adresatowi przesyłki poleconej, jak również decyzje administracyjne, protokoły rozprawy, wyroki sądów.

Natomiast dokument prywatny to każdy dokument w formie pisemnej lub elektronicznej, który jest podpisany przez jego wystawcę i nie odpowiada wymaganiom stawianym dokumentom urzędowym. Zatem dokument taki może wystawić osoba fizyczna, prawna oraz organy władzy publicznej i inne organy państwowe, jeżeli treść dokumentu wykracza poza ich kompetencje z zakresu administracji publicznej. W przypadku dokumentu prywatnego domniemywa się jedynie to, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w tym dokumencie (domniemanie autentyczności). Do grupy dokumentów prywatnych można np. zaliczyć wszelkiego rodzaju zaświadczenia, które nie są dokumentami urzędowymi, prywatną opinię biegłego, świadectwo pracy.

Wywiad środowiskowy

Sąd w toku postępowania rozwodowego może zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron. Wywiad środowiskowy zostaje sporządzony w formie dokumentu sprawozdawczego, z reguły jest przeprowadzany przez kuratora sądowego (zawodowego, społecznego). W razie potrzeby sąd może dopuścić dowód z przesłuchania w charakterze świadka kuratora, który przeprowadził wywiad środowiskowy. Strony postępowania mają wówczas prawo do zadawania mu pytań.

Opinia biegłego

W sprawach rozwodowych może również zajść konieczność przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych lub opinii odpowiedniego instytutu naukowego lub naukowo badawczego stanowiący odmianę dowodu z biegłych. Jeżeli do poczynienia ustaleń istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy potrzebna jest wiedza fachowa z konkretnej dziedziny, np. medycyny, psychologii, seksuologii, badania pisma ręcznego, wyceny majątku, sąd po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii. 

Sąd może powołać tzw. stałego biegłego sądowego, czyli osobę wpisaną na listę biegłych prowadzoną przez prezesa danego sądu okręgowego, jak również osobę spoza listy, która posiada wiadomości specjalne potrzebne do wydania opinii i daje rękojmię należytego wykonania czynności biegłego.

Jeżeli zajdzie taka potrzeba (np. w związku z zakwestionowaniem opinii przez stronę), sąd może zażądać od biegłego tzw. ustnej opinii uzupełniającej. W takim przypadku sąd wzywa biegłego na rozprawę. Dzięki temu zarówno sąd, jak i strony mogą zadawać pytania, co do istotnych dla sprawy kwestii, które nie zostały wystarczająco szczegółowo ujęte w opinii pisemnej. 

Opiniodawczy Zespół Sądowych Specjalistów

Rozstrzygając kwestię dobra małoletniego, władzy rodzicielskiej oraz kontaktów z dzieckiem sąd rozwodowy może się również zwrócić do działającego przy danym sądzie okręgowym Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów o sporządzanie opinii na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich. W takim przypadku pracownicy OZSS traktowani są jak biegli, natomiast wydana przez nich opinia poprzedzona jest przeprowadzeniem odpowiednich badań.

Inne dowody

Do grupy „innych dowodów” można zaliczyć zdjęcia, nagrania obrazu lub dźwięku, a także wiadomości SMS lub pochodzące z komunikatorów.

W przypadku dowodów zawierających zapis obrazu, dźwięku albo obrazu i dźwięku, sąd przeprowadza je, stosując odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin oraz o dowodzie z dokumentów.

Kwestia wykorzystania nagrań, zdjęć oraz upublicznienia prywatnych wiadomości, komplikuje się dopiero wtedy, gdy zostały one uzyskane niezgodnie z prawem, czyli przykładowo z naruszeniem tajemnicy korespondencji, czy też z naruszeniem dóbr osobistych. 

Kodeks postępowania cywilnego nie zabrania wprost wykorzystania w sprawie rozwodowych tego typu dowodów. Wobec tego należy przyjąć, że to, czy możliwe będzie przeprowadzeniu dowodu np. z podsłuchu współmałżonka, zależy od sądu orzekającego w sprawie i dużej mierze od uzasadnienia konieczności przeprowadzenia tego dowodu. 

W wyroku z 16 stycznia 2019 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt I PK 143/18) stanął na stanowisku, że nie można z góry dyskwalifikować dowodu z nagrań rozmówcy, który nie wie, że jest nagrywany. (…) brak zgody na nagrywanie wymaga przeprowadzenia oceny, czy dowód - ze względu na swoją treść i sposób uzyskania - nie narusza konstytucyjnie gwarantowanego prawa do prywatności osoby nagranej, a jeżeli tak, to czy naruszenie tego prawa może znaleźć uzasadnienie w potrzebie zapewnienia innej osobie prawa do sprawiedliwego procesu.

Można zatem stwierdzić, że przeprowadzenie dowodów, które zostały pozyskane w sposób sprzeczny z prawem, będzie możliwe jedynie wtedy, gdy jest to jedyny sposób na udowodnienie określonych faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Na uwadze należy mieć, że stosowanie podsłuchu lub innych metod uzyskiwania informacji, które nie są przeznaczone dla osoby podsłuchującej, może skutkować odpowiedzialnością karną.

Autor:

Wiktoria Rajzynger

Adwokat