Najczęstsze okoliczności uzasadniające winę rozkładu pożycia

Każda sprawa jest inna i ocena zachowania małżonka musi uwzględniać realia konkretnej sprawy, możliwe jest jednak wskazanie charakterystycznych sytuacji, które relatywnie często uznawane są przez sądy za uzasadniające winę rozkładu pożycia. Dla lepszego zobrazowania tej problematyki jako przykłady przywołałam fragmenty wybranych orzeczeń.

Zdrada małżeńska

Zdrada narusza podstawowy obowiązek małżonków, czyli dochowanie wierności, dodatkowo jest to przejaw rażącej nielojalności względem drugiego małżonka. Z reguły takie zachowanie należy uznać za okoliczność uzasadniającą winę małżonka w rozkładzie pożycia.

„Zdrada narusza normy moralne i jest przejawem rażącej nielojalności wobec współmałżonka. Małżonek dopuszczający się zdrady z reguły bywa uznawany winnym rozkładu pożycia.” (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 6 maja 1997 r., I CKN 86/97)

„Pragnienie małżonka "posiadania" dziecka, którego nie może mieć z pożycia małżeńskiego, nie usprawiedliwia jego zdrady małżeńskiej.” (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2000 r., II CKN 956/99)

W wielu swoich orzeczeniach Sąd Najwyższy wskazywał, że zdrada małżeńska nie uzasadnia przypisania małżonkowi winy (lub współwiny), jeżeli miała ona miejsce po tym, jak doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Jako przykład można przytoczyć wyrok z 28 września 2000 r.:

„Związek jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, lecz po wystąpieniu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami, nie daje podstawy do przypisania temu małżonkowi winy za ten rozkład.” (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 28 września 2000 r., IV CKN 112/00)

Jako zdradę, należy również potraktować pozostawienie drugiego małżonka samego w celu spędzania czasu z inną osobą oraz zerwanie więzi uczuciowych i przeniesienie uczuć na inną osobę, czy też brak szczerości co do rzeczywistych uczuć (tzw. zdrada emocjonalna). Ponadto za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia, w tym samym stopniu, co zdradę, należy również uznać tzw. „pozory zdrady”, czyli zachowanie, które mogą obiektywnie zostać odebrane jako przejaw niewierności małżonka.

"Podkreślić należy, iż do przyjęcia winy pozwanego w powstaniu rozkładu pożycia nie jest konieczne udowodnienie pozwanemu zdrady, wystarczy, że zachowanie się pozwanego wskazywało na pozory zdrady. Natomiast zbyt częste przebywanie przez pozwanego w towarzystwie innej kobiety, jej wizyta u niego w domu podczas nieobecności żony, częsty kontakt telefoniczny, zdjęcia tej kobiety w aparacie fotograficznym pozwanego mogły wywołać u powódki uzasadnione podejrzenie, iż pozwany jest związany z tą kobietą i już to wystarczy do przyjęcia zawinienia pozwanego w rozkładzie pożycia, gdyż pozwany swym zachowaniem naruszył obowiązek wierności skonkretyzowany w art. 23 k.r.o., co miało wpływ na powstanie rozkładu." (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12 marca 2010 r., I ACa 51/10)

Nielojalność

Jak zostało wskazane wyżej, zdrada małżeńska jest przykładem rażącej nielojalności małżonków względem siebie. Jednak, oprócz tego, nielojalność może przejawiać się również w inny, mniej oczywisty sposób, przykładowo poprzez inicjowanie przez jednego z małżonka kontroli ZUS, inspekcji pracy i urzędu skarbowego u drugiego małżonka prowadzącego działalność gospodarczą (por. wyrok Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2004 r., V CK 273/03). Za nielojalne zachowanie należy także uznać „wyprowadzanie” pieniędzy z przedsiębiorstwa prowadzonego przez jednego z małżonków.

Nie można natomiast uznać za przejaw nielojalnego zachowania, które uzasadniałaby winę małżonka nieskorzystanie przez niego z prawa odmowy zeznań w postępowaniu karnym (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 26 maja 1959 r., 1 CR 632/57).

Opuszczenie małżonka i odmowa współżycia fizycznego

Również opuszczenie małżonka i odmowa współżycia stanowią naruszenie obowiązków małżeńskich, ale tak jak w pozostałych przypadkach, nie zawsze będzie można je uznać za okoliczności uzasadniające winę rozkładu pożycia. Jednocześnie za szczególnie naganne zachowanie uzasadniające winę należy uznać opuszczenie chorego małżonka lub znajdującego się w trudnej sytuacji życiowej.

„Zawierając w pełni świadomie związek małżeński z osobą cierpiącą na chorobę psychiczną, a więc wymagającą większej opieki i troski niż osoba zdrowa, przyjął na siebie obowiązek roztoczenia takiej właśnie opieki nad pozwaną. Obowiązku tego nie dopełnił, a jego zachowanie się nacechowane było egoizmem, bez uwzględniania odczuć i stanu zdrowia żony. Niewątpliwie zatem ponosi także winę za rozkład pożycia małżeńskiego.” (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 5 stycznia 2001 r., V CKN 915/00)

„Samo zaś opuszczenie małżonka […] zerwanie tym samym pożycia, nie w każdych okolicznościach może być uznane za przejaw zawinienia, a tylko takie, które nie znajduje usprawiedliwionej przyczyny. Nie może zaś być uznane za moralnie naganne, a tym samym zawinione, opuszczenie małżonka spowodowane bezpośrednio poprzedzającym ten fakt pobiciem, agresywnym zachowaniem współmałżonka, które pojawiało się już w okresie wcześniejszego pożycia stron. Taka reakcja powódki była uzasadniona zachowaniem pozwanego. Każdy zaś także i małżonek ma prawo do bezpieczeństwa osobistego, a w razie jego zagrożenia ze strony współmałżonka podjęcia działań mających na celu wyeliminowanie tego stanu, w tym także przez opuszczenie wspólnego domu.” (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 15 lipca 2004 r., I ACa 375/04)

„Odmowa współżycia fizycznego przez małżonkę, nad którą mąż się znęcał, nie stanowi zawinionej przez nią przesłanki rozkładu pożycia małżeńskiego” (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 maja 2009 r., I ACa 368/09)

Poniżanie, przemoc psychiczna i fizyczna

Nie ulega wątpliwości, że przemoc psychiczna lub fizyczna stosowana przez jednego z małżonków, awantury, a także zachowanie, które ma na celu poniżenie drugiego małżonka stanowią okoliczności uzasadniające przypisanie temu małżonkowi winy rozkładu pożycia. Do omawianej grupy nagannych zachowań należy także zaliczyć ciągłe nękanie psychiczne przez wypominanie np. braku wykształcenia, mniejszych zarobków, nadwagi.

Zdarza się, że agresja słowna bądź fizyczna jest reakcją małżonka na niewłaściwe, również naganne, zachowanie współmałżonka. Oczywistym jest, że małżonek ma pełne prawo reagować na niewłaściwe zachowanie ze strony współmałżonka, ale konieczne, aby zachowanie te nie przekraczało miary adekwatnej do stopnia konfliktu i nie pogłębiało go dodatkowo. Urządzanie gorszących awantur, bicie współmałżonka, czy też obrzucanie go wulgarnymi zniewagami w „odpowiedzi” na jego zachowanie jest niedopuszczalne i może prowadzić do uznania współwiny w rozkładzie pożycia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 28 marca 2003 r., IV CKN 1957/00).

Nieprzyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny

Za często występującą okoliczność uzasadniającą winę małżonka należy także uznać nieprzyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny. Należy mieć przy tym na względzie, że realizacja obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny wymaga współdziałania małżonków i polega nie tylko na pracy zarobkowej małżonka, ale także osobistych staraniach o wychowanie dzieci i pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.

Dodatkowo sam fakt, że jeden z małżonków nie pracuje zarobkowo, nie uzasadnia jego winy w rozkładzie pożycia. Niewykonywanie pracy zarobkowej, bądź uzyskiwanie niewielkich dochodów może wynikać z różnych niezawinionych przyczyn (choroba, bezrobocie, mało przydatne na rynku w danej chwili kwalifikacje), bądź z przyjętego modelu rodziny (opieka nad małymi dziećmi, prowadzenie domu).

Dlatego też o niepodejmowaniu pracy zarobkowej jako okoliczności uzasadniającej winę rozkładu pożycia, można mówić jedynie wtedy, gdy małżonek mimo realnej możliwości podjęcia pracy, wzbrania się przed tym. Ponadto Sąd Najwyższy odnosząc się do niechęci podjęcia pracy zawodowej jako zawinionej przesłanki rozkładu pożycia, wskazał: „Takie zachowanie się małżonka będzie z reguły ważnym powodem rozkładu pożycia, o ile drugi małżonek na niewłaściwość tego zachowania zwrócił uwagę i domagał się jego zmiany” (orzeczenie Sądu Najwyższego z 9 marca 1956 r., IV CR 36/55). Niewątpliwie pogląd ten można odnieść nie tylko do niepodejmowania pracy zarobkowej przez małżonka, ale również ogólnie do niezaspakajania potrzeb rodziny oraz braku współdziałania w prowadzeniu domu i wychowaniu dzieci.

Autor:

Wiktoria Rajzynger

Adwokat