Małżonkowie, którzy z różnych przyczyn nie chcą lub nie mogą się zdecydować na rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, mogą uregulować swoją sytuację prawną przy pomocy instytucji separacji. Jaka jest różnica między rozwodem a separacją?
Przesłanki orzeczenia separacji
Orzeczenie zarówno separacji, jak i rozwodu, jest możliwe tylko w sytuacji wystąpienia określonych przesłanek – tzw. przesłanek pozytywnych. W przypadku rozwodu konieczne jest, aby rozkład pożycia małżeńskiego miał charakter zupełny i trwały. Z kolei orzeczenie przez sąd separacji jest możliwe, jeżeli rozkład pożycia jest zupełny (nie musi być jednak trwały). Kwestia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego została omówiona w poprzednich artykułach: Kiedy rozkład pożycia jest zupełny? oraz Kiedy rozkład pożycia jest trwały?).
Oprócz przesłanek pozytywnych, wyróżnia się również przesłanki negatywne, czyli okoliczności, które uniemożliwiają orzeczenie separacji, czy też rozwodu. W obu przypadkach uwzględnienie żądania jest niemożliwe, jeżeli przez to miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji albo rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Co istotne, w przypadku separacji, zrezygnowano z istniejącej przy rozwodzie przeszkody w uwzględnieniu żądania w postaci wyłącznej winy małżonka żądającego rozwodu, chyba że drugie z małżonków wyrazi zgodę na rozwód albo odmowa zgody jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Innymi słowy, żądanie separacji przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia nie stanowi okoliczności, która uniemożliwia orzeczenie separacji. Więcej na temat zgody małżonka na rozwód można przeczytać w artykule poświęconym temu zagadnieniu: Zgoda drugiego małżonka na rozwód — czy jest potrzebna?).
Może dojść do sytuacji, w której w jednym procesie małżonkowie domagali się zarówno rozwodu, jak i separacji. Jeżeli jedno z małżonków domaga się orzeczenia separacji, a drugie orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Jeżeli natomiast rozwód nie jest dopuszczalny, a żądanie separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację. Orzeczenie takie nie zamyka małżonkom drogi do późniejszego domagania się rozwodu w razie zmiany okoliczności, które zaistniały po dacie orzeczenia separacji
Wina rozkładu pożycia
Przepisy przewidują możliwość rozstrzygnięcia przez sąd kwestii winy małżonka rozkładu pożycia małżeńskiego w postępowaniu o orzeczenie separacji na takich samych zasadach, jak w sprawie o rozwód. Zagadnienie winy w rozkładzie pożycia i okoliczności, które uzasadniają przypisanie jej małżonkowi zostały szczegółowo omówione w poprzednich artykułach (zobacz: Wina małżonka w rozkładzie pożycia, Najczęstsze okoliczności uzasadniające winę rozkładu pożycia, Czy alkoholizm uzasadnia winę rozkładu pożycia? oraz Czy choroba psychiczna uzasadnia winę rozkładu pożycia?)
Skutki orzeczenia separacji
Co do zasady skutki prawne orzeczenia rozwodu i separacji są takie same. Jednak Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje kilka istotnych wyjątków. Wynikają one przede wszystkim z faktu, że separacja, w przeciwieństwie do rozwodu, nie powoduje ustania małżeństwa. Poniżej zostały przedstawione wybrane skutki, które wynikają z orzeczenia przez sąd separacji. Część z nich znacząco różni się od skutków rozwodu, inne są do nich zbliżone.
Powstanie rozdzielności majątkowej między małżonkami
Jest to jeden z podstawowych skutków orzeczenia przez sąd separacji. Powstanie przymusowej rozdzielności majątkowej między małżonkami przede wszystkim umożliwia dokonanie podziału majątku wspólnego.
Zakaz wstępowania w nowy związek małżeński
Formalnie, pomimo orzeczenia przez sąd separacji, małżeństwo trwa nadal. Dlatego też małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć innego związku małżeńskiego.
Obowiązek wzajemnej pomocy
Małżonkowie pozostający w separacji są obowiązani do wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Przykładowo sytuacja taka ma miejsce, gdy jeden z małżonków wymaga pomocy od drugiego ze względu na swój stan zdrowia. Należy mieć na uwadze, że upływ czasu od orzeczenia separacji nie ma wpływu na ten obowiązek. Co ciekawe obowiązek wzajemnej pomocy małżonków pozostających w separacji dotyczy zarówno sfery materialnej, jak i duchowej (np. moralnego wsparcia w razie choroby).
Obowiązek alimentacyjny
W stosunku do małżonków pozostających w separacji, znajdują zastosowanie przepisy o obowiązku alimentacyjnym małżonków rozwiedzionych. Na temat alimentów od małżonka można przeczytać w poprzednim artykule. Obowiązek alimentacyjny małżonków w separacji, w przeciwieństwie do małżonków rozwiedzionych, nie jest ograniczony czasowo. Wynika to przede wszystkim z faktu, że na skutek separacji nie dochodzi do rozwiązania małżeństwa, dlatego też nie jest zasadne przyjmowanie 5‑letniego terminu, po którym obowiązek dostarczania środków utrzymania współmałżonkowi wygasa.
Dziedziczenie po małżonku
Prawomocne orzeczenie separacji pomiędzy spadkodawcą a jego małżonkiem skutkuje wyłączeniem małżonka z kręgu spadkobierców ustawowych. Utrata statusu spadkobiercy ustawowego wiąże się również z utratą prawa do zachowku oraz do udziału naddziałowego, obejmującego przedmioty urządzenia domowego. Separacja jednak nie stoi na przeszkodzie do powołania do dziedziczenia małżonka separowanego na podstawie testamentu.
Jeżeli spadkodawca przed śmiercią wystąpił z pozwem o orzeczenie separacji z winy współmałżonka, a żądanie te jest uzasadnione, małżonek na wniosek pozostałych spadkobierców ustawowych może zostać wyłączony od dziedziczenia. Wniosek o wyłączenie od dziedziczenia może zostać złożony w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, maksymalnie w ciągu roku od otwarcia spadku. Żądanie orzeczenia separacji należy uznać za uzasadnione, jeżeli zachodzą wszystkie przesłanki pozytywne orzeczenia separacji, nie występują przesłanki negatywne oraz zachodzą okoliczności uzasadniające przypisanie winy lub współwiny małżonkowi.
Trwałość separacji
Skutki separacji, w przeciwieństwie do rozwodu, nie mają charakteru trwałego. Sąd na zgodny wniosek małżonków, po przeprowadzeniu rozprawy, znosi separację. Tym samym skutki, które wiązały się z orzeczeniem separacji ustają.
Zobacz również:
Czy małżonkowie w separacji mają obowiązek dochowania sobie wierności?